Sfeer en beleving zijn lege woorden. Ze hebben voor iedereen een andere betekenis. Stuur maar eens tien verschillende personen door dezelfde tuin. Je zult tien verschillende reacties krijgen. Hoe ongrijpbaar ook, sfeer in de tuin is de belangrijkste factor op weg naar een tevreden tuineigenaar.

Sfeer ervaar je met je zintuigen: zicht, tast, reuk, gehoor en smaak. Alle indrukken die je daarmee opdoet worden in je hersenen opgeslagen en omgezet in een waardeoordeel. Dat waardeoordeel ontstaat door de zintuiglijke indrukken te koppelen aan alles wat je weet. Voor een deel zijn dat zeer persoonlijke ervaringen en opvattingen, maar voor een ander deel ook algemeen geldende. De algemene opvattingen beslaan vooral datgene wat op school geleerd is en wat je dagelijks om je heen ziet – verhoudingen en proporties – ze worden ook wel de ‘menselijke maat’ genoemd. Voor het bereiken van een bepaalde sfeer in de tuin gaat een ontwerper dan ook vooral uit van de algemeen geldende opvattingen en vult die aan met persoonlijke ervaringen/beleving van de tuineigenaar. Je begrijpt dat het nodig is dat de ontwerper hierbij dieper graaft dan de praktische wensenlijst.

Samenspel

De sfeer in de tuin wordt bepaald door een samenspel van vormgeving, plantkeuze, materiaalkeuze, constructies en kleurgebruik. Er zijn vier redenen waarom planten voor de beleving van de sfeer in de tuin heel belangrijk zijn:

• Ze bespelen met hun natuurlijke contrasten in vorm, kleur en associatie de zintuigen op verschillende manieren.
• Ze bespelen vaak meerdere zintuigen tegelijkertijd.
• Ze vormen een groot deel van de derde dimensie (ruimtelijke beleving) van de tuin.
• Ze lokken dieren (bijen, vlinders en vogels) naar de tuin, die op hun beurt weer op een andere manier onze zintuigen prikkelen.

Functionele en esthetische planten

Bij functionele planten, die vooral toegepast worden om ruimtes in te delen of af te schermen, gebruik je soorten die maar weinig zintuigen prikkelen, want je wilt de aandacht van de toeschouwer niet op de grenzen richten. Voor dit doel worden dan ook onopvallende, vaak donkerbladige, niet-bloeiende planten, zoals Hedera (klimop), Taxus, Fagus (beuk) of Carpinus (haagbeuk) aangeplant.

Bij functionele planten die je gebruikt om het oog in gewenste richtingen te leiden, kies je daarentegen soorten die de aandacht van de toeschouwer met één opvallend kenmerk op zich vestigen, bijvoorbeeld met hun vorm (habitus) of kleur. Dit herhaling-ritmepatroon kun je toepassen uit oogpunt van veiligheid langs een pad of trap, of om een loop- of kijkrichting aan te geven en om de aandacht nog verder af te leiden van de onopvallende, functionele planten. Teveel prikkelende kenmerken bij deze planten zou de veiligheid bij het pad of de trap verlagen en dat is natuurlijk niet de bedoeling.

Voor esthetische, sfeerverhogende planten probeer je juist wel zoveel mogelijk zintuigprikkelende eigenschappen (geur, kleur, vorm) in één plant te vinden. Deze planten zet je bijvoorbeeld rond het terras en bij andere rustpunten in de tuin. Daar mag de aandacht immers langer blijven hangen.

Lijnenspel

In een architectonische tuin wordt de sfeer vooral bepaald door het lijnenspel in de tuin. Plantcombinaties worden in deze tuin zelden toegepast, omdat dat meestal ten koste gaat van het lijnenspel. Bladhoudende planten met een jaarrond effect en een strak gevormde habitus ondersteunen de lijnen van de tuin het sterkst. Om de tuin een niet al te statisch karakter te geven worden bij voorkeur planten gebruikt die beweeglijk zijn. Verschillende soorten bamboes hebben alle drie de eigenschappen (strakke vorm, bladhoudend en beweeglijk) en zijn dan ook geliefd in de architectonische tuin. Vele siergrassen en Yucca volgen hen op de voet met twee van de drie eigenschappen.

Een tegenovergestelde, meer romantische sfeer in de tuin krijg je door planten met grote bloemen (symbool voor de vruchtbaarheid) aan te planten. Geuren die je bedwelmen en soorten met viltige bladeren die zacht aanvoelen dragen bij aan die beleving. Zijn deze eigenschappen niet in één plant te vinden dan is een combinatie noodzakelijk. Planten uit de geslachten Hydrangea (hortensia), Clematis, Lonicera (kamperfoelie) en Rosa passen goed in een romantische tuin.

Contrast

Om de sfeer in de tuin te verhogen is het wel van belang dat je de planten toepast op de juiste plek. Zo heeft een groot vlak Lamium (dovenetel) in de open ruimte weinig tot geen sfeerverhogend effect. Toegepast op en langs de wandelpaden onder bomen is het resultaat veel groter, al was het maar omdat het daar het weinige, doorvallende licht weerkaatst en de donkere ruimte daardoor mooi oplicht. Om effect in de totale tuin te bereiken, is het van belang dat de eigenschappen van de zorgvuldig gekozen planten niet afgezwakt worden door er verkeerde planten of materialen in de buurt te zetten. Zo vallen witte bloemen bijvoorbeeld weg tegen een witte schutting en komen zuilvormige planten minder goed uit naast andere zuilvormige planten.

Het toverwoord bij combineren is dan ook: contrast. Door te zoeken naar contrasten in vorm, kleur en textuur komen de onderlinge verschillen tussen de planten beter uit. Ze versterken elkaar, waardoor de combinatie levendiger oogt. Een veelgebruikt vormcontrast is bijvoorbeeld de combinatie van een verticaal groeiende plant met een bolvormige plant en een platgroeiende bodembedekker. In de buurt van de vijver zou deze kunnen bestaan uit respectievelijk Iris, Hosta en Lysimachia nummularia.

Je kunt de contrasten ook zoeken in bijvoorbeeld de bloeiwijzen, bloem- en bladkleuren en de habitus van de verschillende planten. Pas je echter te veel contrastvormen toe in de combinatie dan wordt het beeld, en dus de sfeer, rommelig en onrustig. Onrust in de tuin kun je voorkomen en deels opheffen door het reeds genoemde herhaling en ritmepatroon. Plaats dezelfde plantensoorten op verschillende plekken in de tuin en laat dezelfde kleuren, bloeiwijzen en bladvormen terugkeren. Door dit op een goede manier te doen, bijvoorbeeld door zichtbare planten bij de buren in de combinatie te betrekken, vergroot je de ruimtelijke werking in de tuin. Zeker in kleine tuinen heeft dat een positief effect op de beleving. Ook belangrijk voor een succesvolle, sfeervolle combinatie is het gebruik van planten die bij de gewenste sfeer horen. Lavandula (lavendel) en Yucca zijn bijvoorbeeld planten die bij uitstek geassocieerd worden met de mediterrane sfeer. In vrijwel elke andere sfeer vallen zij vanwege deze sterke associatie uit de toon.

Kleuren

Een vergelijkbaar, maar veel persoonlijker effect hebben kleuren. Zij worden geassocieerd met een gemoedstoestand, speciale gebeurtenissen of status. Denk maar aan: ‘groen zien van jaloezie’, rood als kleur van de liefde’ en ‘wit als teken van zuiverheid’. In het algemeen geldt dat warme kleuren activerend (opwekkend) werken en dat ze ruimtelijk gezien dichterbij lijken dan ze feitelijk zijn. Koude kleuren zijn juist passief (rustgevend) en lijken verder weg dan ze feitelijk zijn. Grijs is een belangrijke kleur om grote kleurcontrasten of vloekende combinaties te overbruggen en te verzachten.

Het artikel “Kleur in de tuin” van collega Hans Deelen geeft hierop veel antwoorden!

Combineren

Stel dat je de planten voor een bepaalde sfeer en de combinaties voor die sfeer hebt uitgezocht. Ook dan kun je de uiteindelijke sfeer in de tuin nog verpesten door de planten op een verkeerde wijze te gebruiken. Bij de architectonische tuin zal het niet zo’n vaart lopen, omdat de plantvakken daar vastomlijnd zijn en er nauwelijks planten worden gecombineerd. De romantische tuin vraagt echter om doordachte combinaties. Daar moeten de verschillende planten min of meer door elkaar heen worden geweven, als symbool voor innig verstrengelde geliefden. Blokvormige, koud op elkaar aansluitende plantvakken verstoren hier de romantische sfeer volledig.

Naast alle richtlijnen en aandachtspunten bestaat sfeer ook voor een deel bij de gratie van de persoonlijke ervaringen van de tuineigenaar en de ontwerper. Zij moeten in samenspraak zien te komen tot het optimale tuingenot van de tuineigenaar. Als dat betekent dat enkele algemeen geldende richtlijnen overboord gegooid moeten worden: het zij zo!

Dit artikel is geschreven door Bob Heus